Thị trường cà phê toàn cầu đang chứng kiến một sự chuyển biến sâu sắc. Khi các vùng trồng cà phê truyền thống như Brazil, Việt Nam và Colombia đối mặt với thách thức ngày càng lớn từ biến đổi khí hậu, một làn sóng các vùng nguyên liệu mới đang dần khẳng định vị thế của mình. Những khu vực này không chỉ thích nghi tốt hơn với điều kiện thời tiết khắc nghiệt mà còn đang áp dụng công nghệ tiên tiến để nâng cao năng suất và chất lượng. Đâu là cơ hội và thách thức đối với thị trường cà phê toàn cầu trong bối cảnh này?
I. Bối cảnh thị trường cà phê toàn cầu hiện nay
Thách thức từ biến đổi khí hậu đối với các vùng trồng cà phê truyền thống
Trong quý I năm 2025, xuất khẩu cà phê của Brazil đạt 10,7 triệu bao, giảm 11% so với cùng kỳ năm trước, chủ yếu do tồn kho thấp và thời kỳ trái vụ.
Báo cáo của USDA dự báo sản lượng cà phê niên vụ 2024/25 của Việt Nam đạt 30,1 triệu bao, tăng so với 27,5 triệu bao của niên vụ trước, nhờ điều kiện thời tiết thuận lợi hơn.
Nghiên cứu được công bố trên tạp chí Climate Change tháng 3/2024 của nhóm nghiên cứu từ Đại học Zurich chỉ ra rằng đến năm 2050, khoảng 50% diện tích đất hiện đang trồng cà phê Arabica có thể không còn phù hợp cho việc canh tác do nhiệt độ tăng và lượng mưa thất thường. Đặc biệt, loài nấm gỉ sắt (coffee leaf rust) đang lây lan với tốc độ nhanh chưa từng thấy tại Colombia và các nước Trung Mỹ, khiến năng suất giảm đáng kể và chi phí phòng trừ dịch bệnh tăng cao.
Sự chuyển dịch trong chuỗi cung ứng cà phê toàn cầu
Theo số liệu từ Rabobank, chi phí vận chuyển container cà phê từ châu Á đến châu Âu và Bắc Mỹ đã tăng 35% trong năm 2024 so với năm 2023, chủ yếu do khủng hoảng năng lượng và xung đột địa chính trị. Điều này đã tạo áp lực lớn lên chuỗi cung ứng và giá thành sản phẩm cuối cùng.
Báo cáo "Coffee Barometer 2024" của tổ chức Conservation International cho thấy 78% người tiêu dùng cà phê tại các thị trường phát triển như Mỹ, EU và Nhật Bản ưu tiên lựa chọn các sản phẩm cà phê có chứng nhận bền vững và khả năng truy xuất nguồn gốc rõ ràng. Điều này buộc các công ty phải đầu tư vào hệ thống truy xuất nguồn gốc, thường là blockchain, để đáp ứng nhu cầu thị trường.
Nhu cầu thị trường đang thay đổi
Thị trường cà phê đặc sản: Theo Nielsen IQ, thị trường cà phê đặc sản đã tăng trưởng 5,3% trong năm 2024, vượt xa mức tăng trưởng trung bình của thị trường cà phê thông thường.
Thị trường châu Á: Euromonitor International dự báo thị trường cà phê tại Đông Nam Á sẽ tăng trưởng 8% hàng năm từ 2023 đến 2028, với doanh thu đạt 4,4 tỷ USD vào năm 2023.
Khảo sát của Mintel Group Ltd. thực hiện vào quý II/2024 cho thấy 65% người tiêu dùng trẻ (18-35 tuổi) sẵn sàng trả thêm 20-30% cho các sản phẩm cà phê có nguồn gốc rõ ràng và được sản xuất theo phương pháp bền vững. Điều này tạo ra cơ hội lớn cho các vùng sản xuất mới đang áp dụng các phương pháp canh tác hiện đại và bền vững ngay từ đầu.
II. Sự trỗi dậy của các vùng nguyên liệu cà phê mới
Các khu vực sản xuất mới đang nổi lên
Trong khi các vùng trồng cà phê truyền thống đang gặp khó khăn, nhiều khu vực mới đang nhanh chóng nổi lên như những nguồn cung quan trọng. Theo báo cáo của USDA Foreign Agricultural Service công bố tháng 6/2024, Rwanda đã tăng sản lượng cà phê lên 30% trong ba năm qua, đạt 450,000 bao (60kg/bao) trong niên vụ 2023/2024. Ethiopia cũng đang mở rộng các vùng trồng mới ở phía Tây Nam với diện tích tăng thêm 15% trong hai năm qua.
Tại khu vực châu Á, các vùng cao nguyên phía Bắc Thái Lan như Chiang Rai và Chiang Mai đã thu hút đầu tư hơn 100 triệu USD từ các tập đoàn lớn trong năm 2024 để phát triển các trang trại cà phê hiện đại. Myanmar, mặc dù đang đối mặt với nhiều thách thức chính trị, vẫn ghi nhận sự tăng trưởng ấn tượng với diện tích trồng cà phê tăng 22% trong ba năm qua, tập trung chủ yếu ở vùng cao nguyên Shan.
Tại Nam Mỹ, Peru đang nhanh chóng trở thành một trong những nhà sản xuất cà phê hữu cơ lớn nhất thế giới, với diện tích cà phê được chứng nhận hữu cơ tăng 35% trong năm 2024, theo báo cáo của Hiệp hội Cà phê Hữu cơ Quốc tế (IOCA). Ecuador cũng đang nổi lên với các vùng trồng mới ở độ cao 1,500-2,000m, tạo ra những loại cà phê đặc sản được thị trường quốc tế đánh giá cao.
Lợi thế cạnh tranh của các vùng nguyên liệu mới
Các vùng trồng cà phê mới sở hữu nhiều lợi thế cạnh tranh quan trọng. Theo nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Nông nghiệp Nhiệt đới (CIAT), nhiều khu vực ở Rwanda và Ethiopia có điều kiện thổ nhưỡng và vi khí hậu lý tưởng cho cây cà phê Arabica chất lượng cao, với độ cao từ 1,800-2,200m so với mực nước biển, nhiệt độ trung bình 18-22°C và lượng mưa phân bố đều trong năm.
Báo cáo của World Bank về chi phí lao động trong ngành nông nghiệp (2024) chỉ ra rằng chi phí nhân công tại các nước như Myanmar, Ethiopia và Rwanda thấp hơn 40-60% so với các nước sản xuất cà phê truyền thống như Brazil và Colombia. Điều này tạo ra lợi thế về giá thành sản xuất, mặc dù vẫn cần cân nhắc đến các yếu tố về năng suất lao động và chất lượng.
Đặc biệt, theo dữ liệu từ Trung tâm Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu Quốc tế (ICCC), nhiều vùng trồng mới ở độ cao trên 1,600m tại Đông Phi và Nam Mỹ dự kiến sẽ ít bị ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu trong 30 năm tới, trong khi các vùng trồng truyền thống ở độ cao thấp hơn đang phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng.
Đổi mới công nghệ canh tác và chế biến
Một lợi thế đáng kể của các vùng nguyên liệu mới là khả năng áp dụng công nghệ tiên tiến ngay từ đầu, không bị ràng buộc bởi cơ sở hạ tầng và phương pháp canh tác lạc hậu. Theo báo cáo từ AgriTech Innovation Summit 2024, các trang trại cà phê mới tại Rwanda đang áp dụng hệ thống tưới nhỏ giọt thông minh kết hợp với cảm biến IoT, giúp tiết kiệm đến 40% lượng nước so với phương pháp tưới truyền thống, đồng thời tăng năng suất lên 25%.
Tại Peru và Ecuador, nhiều trang trại đang triển khai mô hình "precision coffee farming" với việc sử dụng drones để theo dõi tình trạng sức khỏe cây trồng và xác định chính xác thời điểm thu hoạch tối ưu. Theo Liên đoàn Cà phê Quốc gia Peru, việc áp dụng công nghệ này đã giúp tăng tỷ lệ hạt cà phê chất lượng cao (grade AA) lên 18% trong vụ thu hoạch 2024.
Công nghệ blockchain cũng đang được áp dụng rộng rãi tại các vùng sản xuất mới. Dự án hợp tác giữa Microsoft và Hiệp hội Cà phê Rwanda đã giúp hơn 30,000 nông dân sử dụng nền tảng blockchain để ghi lại toàn bộ quá trình sản xuất, từ trồng trọt đến thu hoạch và chế biến, tạo ra hệ thống truy xuất nguồn gốc minh bạch được người tiêu dùng quốc tế đánh giá cao.
III. Chiến lược thích ứng cho ngành cà phê toàn cầu
Giải pháp phát triển bền vững cho các vùng trồng cà phê
Để đối phó với những thách thức từ biến đổi khí hậu, nhiều vùng trồng cà phê đang chuyển đổi sang mô hình canh tác đa dạng sinh học. Theo nghiên cứu của Đại học Wageningen công bố trên tạp chí Agriculture, Ecosystems & Environment (2024), các trang trại cà phê áp dụng hệ thống nông lâm kết hợp với việc trồng xen các loài cây che bóng như chuối, bơ và các loài cây thuộc họ đậu có thể giảm nhiệt độ bề mặt đất từ 2-4°C, đồng thời tăng khả năng giữ nước của đất lên đến 30%.
Các tổ chức nghiên cứu như World Coffee Research và CIRAD đang tích cực phát triển các giống cà phê mới có khả năng kháng bệnh và chịu hạn tốt hơn. Giống F1 hybrid được phát triển bởi WCR đang được thử nghiệm tại 12 quốc gia và cho thấy khả năng tăng năng suất 30% trong điều kiện khí hậu khắc nghiệt, đồng thời duy trì chất lượng hương vị.
Hệ thống tưới tiêu thông minh cũng đang được áp dụng rộng rãi để ứng phó với tình trạng khan hiếm nước. Theo báo cáo của Liên minh Nước và Cà phê (Water & Coffee Alliance), các hệ thống tưới nhỏ giọt kết hợp với cảm biến độ ẩm đất có thể giúp tiết kiệm đến 60% lượng nước so với phương pháp tưới truyền thống, đồng thời giảm chi phí năng lượng bơm nước.
Cơ hội cho các doanh nghiệp trong bối cảnh mới
Trong bối cảnh thị trường đang thay đổi, các doanh nghiệp trong ngành cà phê cần có những chiến lược thích ứng. Theo khảo sát của McKinsey & Company với 150 công ty cà phê hàng đầu thế giới (2024), 73% doanh nghiệp đang xây dựng quan hệ hợp tác với các vùng nguyên liệu mới thông qua các chương trình đầu tư trực tiếp hoặc hợp đồng bao tiêu dài hạn.
Chiến lược đa dạng hóa nguồn cung đang được nhiều công ty lớn như Nestlé và JDE Peet's áp dụng. Theo báo cáo thường niên 2024 của Nestlé, tập đoàn này đã tăng tỷ lệ cà phê nhập khẩu từ các nguồn mới như Rwanda, Ethiopia và Peru lên 25%, so với mức 10% của năm 2020, nhằm giảm sự phụ thuộc vào các nhà cung cấp truyền thống và hạn chế rủi ro từ biến đổi khí hậu.
Đầu tư vào nghiên cứu và phát triển giống cà phê chất lượng cao cũng là một xu hướng nổi bật. Liên minh Cà phê Bền vững (SCA) báo cáo rằng ngân sách R&D của các công ty cà phê lớn đã tăng trung bình 35% trong năm 2024, tập trung vào việc phát triển các giống cà phê mới có khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu và duy trì chất lượng hương vị.
Tầm nhìn về thị trường cà phê năm 2030
Theo dự báo của Rabobank trong báo cáo "Coffee Outlook 2030", thị trường cà phê toàn cầu sẽ tiếp tục phân khúc mạnh mẽ, với phân khúc cà phê đặc sản dự kiến chiếm 40% giá trị thị trường vào năm 2030, tăng từ mức 25% hiện nay. Các vùng nguyên liệu mới với lợi thế về độ cao và điều kiện khí hậu có cơ hội lớn trong phân khúc này.
Công nghệ sẽ đóng vai trò quyết định trong chuỗi giá trị cà phê. Theo dự báo của IDTechEx, đến năm 2030, khoảng 60% các trang trại cà phê quy mô trung bình và lớn sẽ áp dụng các giải pháp nông nghiệp thông minh, từ hệ thống tưới tiêu tự động đến ứng dụng AI trong dự báo năng suất và quản lý dịch bệnh.
Về khả năng cạnh tranh, báo cáo của Frost & Sullivan dự báo rằng đến năm 2030, các vùng sản xuất mới như Ethiopia, Rwanda và Peru có thể chiếm đến 35% thị phần xuất khẩu cà phê Arabica chất lượng cao toàn cầu, tăng mạnh so với mức 15% hiện tại. Tuy nhiên, các nước sản xuất truyền thống như Brazil và Colombia vẫn sẽ duy trì vị thế dẫn đầu trong phân khúc khối lượng lớn nhờ quy mô sản xuất và cơ sở hạ tầng đã được thiết lập.
IV. Kết luận
Sự trỗi dậy của các vùng nguyên liệu mới, với những lợi thế về điều kiện tự nhiên và áp dụng công nghệ tiên tiến, đang mở ra một chương mới đầy hứa hẹn cho ngành cà phê toàn cầu. Trong bối cảnh đầy thách thức nhưng cũng không thiếu cơ hội này, sự hợp tác giữa tất cả các bên liên quan - từ nông dân, doanh nghiệp đến người tiêu dùng và các tổ chức nghiên cứu - sẽ là chìa khóa để xây dựng một ngành cà phê thực sự bền vững và thịnh vượng trong tương lai.